Asteryzmy

Asteryzm to jakakolwiek grupa gwiazd, która nie jest konstelacją.

Może to wydawać się oczywiste, ale gwiazdozbiory zostały wymyślone, a później oficjalnie uchwalone przez ludzi. Na niebie istnieje jednak wiele rozpoznawalnych wzorów gwiazd, które nie są uznawane za gwiazdozbiory. Właściwie każdy z nas może sobie samemu wymyślić swoje asteryzmy - ułatwia to znacznie orientację na nieboskłonie. Najlepsze asteryzmy tworzą jednak najwyraźniejsze wzory gwiazd i są one rozpoznawane przez największą ilość ludzi.

Z punktu widzenia współczesnego obserwatora nieba, asteryzmy są chyba bardziej rozpoznawalne od większości gwiazdozbiorów. Nie wiem jak było dawniej, ale mogę przypuszczać, że z powodu mniejszego zanieczyszczenia światłem nocnego nieba, oraz ogólnie zdrowszych oczu, starożytni ludzie widzieli na niebie więcej niż ich nowożytni potomkowie, więc może mogli widzieć wyraźnie nawet całe gwiazdozbiory.

Poniżej zamieszczam kilka najbardziej znanych asteryzmów, o których słyszałem, oraz parę najłatwiej rozpoznawalnych gwiazdozbiorów.

• Wielki Wóz (Big Dipper) oraz Mały Wóz (Small Dipper) są widoczne przez cały rok. Są chyba najbardziej znanymi zbiorami gwiazd (przynajmniej na półkuli północnej). Wielki wóz jest lepiej widoczny niż Mały Wóz, a jego "tylni" szczebel wskazuje na Gwiazdę Polarną. Wielki Wóz jest częścią Wielkiej Niedźwiedzicy, a Mały Wóz jest chyba synonimem Małej Niedźwiedzicy.

  "Górny" szczebel Wielkiego Wozu, ten styczny do szczebla wskazującego na Gwiazdę Polarną, wskazuje w przybliżeniu na Kapellę (Kozę) - jasną gwiazdę (α Aur) w gwiazdozbiorze Woźnicy. Trzeba podążać w kierunku wskazywanym przez ten szczebel (grzbiet Wielkiej Niedźwiedzicy) na odległość ok. 1/8 pełnego kąta.

• Trójkąt / Sześciokąt Zimowy widoczny jest głównie zimą . Ten zimowy asteryzm łatwo zlokalizować, ponieważ w jego skład wchodzi gwiazda należąca do Oriona (w zależności od wyboru wzoru - Betelgeza lub Rigiel).
• Trójkąt Letni jest bardzo łatwy do zlokalizowania w lecie. Tworzą go trzy jasne gwiazdy, dwie z nich znajdują się na Drodze Mlecznej (jeśli ma się problemy ze zlokalizowaniem Drogi Mlecznej, należy poszukać Kasjopei (Wielkie W)).

  Deneb jest najjaśniejszą gwiazdą Łabędzia - który jest również względnie łatwo rozpoznawalny. Część Łabędzia (z obciętymi skrzydłami) tworzy inny asteryzm - Krzyż Północny.

• Orion (Pas Oriona i Miecz Oriona) widoczny jest zimą. Jest to jeden z najbardziej rozpoznawalnych gwiazdozbiorów. Nie jest to asteryzm per se, ale wspominam o nim z 2 powodów. Po pierwsze najbardziej rozpoznawalna jest tylko część tego gwiazdozbioru - górny pięciokąt (tors) i dolny trapez (nogi - czy też jak ja to widzę - tunika).

  Po drugie - w skład Oriona wchodzą dwa asteryzmy - jego pas, oraz miecz. Obydwa składają się z trzech gwiazd, a miecz dodatkowo zawiera Wielką Mgławicę w Orionie.

  Mała uwaga na temat jego miecza. Niedawno w internecie pojawiły się sugestie, jakoby jego miecz nie był wcale mieczem, lecz raczej że przedstawia penisa, i że tylko pruderyjność astronomów i pozostałych ludzi powstrzymywały rzeczy od bycia nazwanymi po imieniu. Nie zamierzam się z tym spierać. Chciałbym tylko zauważyć, że osobiście nigdy nie postrzegałem tego wzoru jako penisa - a zawsze kojarzył mi się z mieczem. Było tak za czasów, gdy byłem nastolatkiem (hormony...), gdy chodziłem do Technikum Elektrycznego (banda młodych chłopaków, którym wszystko kojarzy się z...) oraz także po tym, gdy przeczytałem o owym "odkryciu" (specjalnie sprawdzałem). Po prostu nie (może jestem jakiś zboczony, czy coś). Ale jeśli ktoś chce się upierać przy alternatywnej wersji, to mu powiem: jeśli to ci przypomina penisa, to powinieneś spędzić więcej czasu w internecie .

• Diament Panny widoczny jest wiosną. Szczerze mówiąc nie jest to jakiś szczególnie imponujący asteryzm. Wspominam o nim z powodu Arktura i Spiki. Żeby znaleźć Arktura z gwiazdozbioru Wolarza, należy podążać za łukiem Wielkiego Wozu. Następnie kontynuując ten ruch trzeba zjechać dalej aż natrafimy na Spikę, zwaną również Kłosem, w gwiazdozbiorze Panny. Spikę można znaleźć też podążając za linią łączącą Denebolę (w tyle Lwa - lub jak ja to widzę, na nosie Myszy) z górną gwiazdą znajdującą się przed (za) nią we Lwie (patrz rysunek).

  Czwarta z gwiazd - Cor Caroli - znajduje się w gwiazdozbiorze Psów Gończych. Wolarz szczuje swoimi Psami Niedźwiedzicę.

• Kwadrat Pegaza można zobaczyć latem i jesienią. Też jest w sumie taki sobie, ale jest o tyle ważny, że można dzięki niemu zlokalizować najbliższą nam galaktykę spiralną - Galaktykę Andromedy.

  Co ciekawe, Kwadrat Pegaza tworzą trzy gwiazdy należące do gwiazdozbioru Pegaza, oraz jedna należąca do Andromedy (Alpheratz).

  Aby zlokazlizować Galaktykę Andromedy należy od Kwadratu Pegaza (od Alpheratz) podążyć do Mirach, a następnie "odbić w bok" o dwie gwiazdy w kierunku Kasjopei (bardzo łatwo rozpoznawalny gwiazdozbiór w kształcie litery W). Koło drugiej gwiazdy będzie znajdować się Galaktyka Andromedy - jest ona dosyć duża, ale bardzo słabo widoczna (na rysunku zaznaczona jest bardzo wyraźnie).

  Słowo wyjaśnienia. Na rysunku zaznaczyłem jeszcze jeden asteryzm - w kształcie latawca (deltoid). W jego skład wchodzą dwie gwiazdy z gwiazdozbioru Andromedy oraz dwie gwiazdy z gwiazdozbioru Trójkąta (widoczny na rysunku). Zaznaczyłem go aby zilustrować wspomniany wcześniej fakt - ten asteryzm utworzyłem sobie sam, zanim poznałem inne asteryzmy (w tym Kwadrat Pegaza) właśnie po to, żeby łatwiej mi było odszukać Galaktykę Andromedy.

  Pod Kwadratem Pegaza można dostrzec słabo widoczny asteryzm "Kółko Ryb" ("Circlet of Pisces"), będący przednią częścią jednej z ryb w graficznym przedstawieniu gwiazdozbioru Ryb.

• Imbryk (Czajnik, Teapot) w gwiazdozbiorze Strzelca widoczny jest w Polsce tylko w środku lata - bardzo nisko nad horyzontem. Jego "dziubek" wskazuje na centrum naszej galaktyki (na rysunku zaznaczone kółkiem).

  Miejsce w którym przecina się Ekliptyka i linia Płaszczyzny Galaktycznej to punkt przesilenia zimowego - tzn. Słońce znajdzie się w tym "miejscu" w dniu przesilenia zimowego. Nie wiem niestety w tej chwili, czy jest to przypadek (bardzo mało prawdopodobne) czy po prostu konsekwencja ruchu planety z nachyloną osią obrotu dookoła słońca po płaszczyźnie nachylonej do płaszczyzny galaktycznej (co byłoby o wiele bardziej sensownym wytłumaczeniem).

• Lew widoczny jest najlepiej zimą, ale można go zobaczyć również wiosną i jesienią. Zaznaczony na rysunku Sierp jest łatwo rozpoznawalnym asteryzmem, jednak nie ma to szczerze mówiąc wielkiego znaczenia, ponieważ cała konstelacja Lwa jest łatwo rozpoznawalna.

  Sierp tworzy przód Lwa, jednak dla mnie osobiście konstelacja przypomina raczej mysz lub żelazko - wtedy Sierp tworzyłby tył gwiazdozbioru.

• Hiady i Plejady w gwiazdozbiorze Byka widoczne są jesienią i zimą. Obydwie grupy gwiazd stanowią gromady otwarte - tzn. że w przestrzeni znajdują się blisko siebie. W mitologii greckiej Plejady były siostrami Hiad.

  Plejady tworzą na niebie charakterystyczny wzorek podobny trochę do Małego/Dużego Wozu (ale z krótkim dyszlem). Hiady razem z gwiazdą Aldebaran, która nie należy do ich gromady, tworzą charakterystyczne V stanowiące głowę Byka.

  Plejady po japońsku nazywają się Subaru - tak jest, stąd właśnie wzięła się nazwa tej marki samochodów.

• Zwornik (Keystone) Herkulesa jest niewidoczny zimą. Gwiazdozbiór Herkulesa można łatwo znaleźć odbijając "w bok" od Letniego Trójkąta w kierunku Wegi (w prawo). Sam gwiazdozbiór jak i asteryzm są słabo widoczne i wspominam o nich niejako z "obowiązku" - ponieważ Wikipedia wymienia je wśród najbardziej znanych asteryzmów.

Te wszystkie asteryzmy są oczywiście widoczne z półkuli północnej. Półkula południowa ma właściwie swoją własną astronomię - inne gwiazdozbiory (nie wszystkie oczywiście) oraz asteryzmy, inaczej rozłożone pory roku, ekliptyka widoczna na północy itp. Dla mieszkańca półkuli północnej jest to egzotyczne i nieznane niebo, dlatego nie zamierzam się nim zajmować - chciałem tu tylko przedstawić mały "przewodnik" po naszym niebie.

Więcej na temat asteryzmów można poczytać w linkach poniżej.

• Asterism
• Favorite Star Patterns

* * *

Mała dygresja na temat nazw pewnych gwiazd. Fani Harry'ego Pottera na pewno wiedzą, że imiona rodu Blacków często były brane z nazw gwiazd lub gwiazdozbiorów. Wśród przedstawionych przeze mnie asteryzmów (gwiazdy i gwiazdozbiory) znajdują się imiona wszystkich Blacków nazwanych w ten sposób (drobna uwaga - Cygnus to nazwa Łabędzia) - także tych wydziedziczonych. Najbardziej znani to jednak Syriusz, Regulus oraz Bellatrix. Tak tylko mówię .

---

Wszystkie obrazki pochodzą z programu Stellarium rozpowszechnianego na licencji GNU.

Więcej na ten temat tu.

Konkretne informacje na temat grafik użytych w stellarium tutaj (patrz sekcja 8.4).

Obrazki obejmują (jak mi się zdaje) panoramę drogi mlecznej wykonaną przez Axela Mellingera z Uniwersytetu w Poczdamie w Niemczech oraz Plejady wykonane przez Herma Pereza.

Wszystkie obrazki zostały przygotowane przy pomocy programu GIMP przeze mnie.

Obrazek przedstawiający asteryzm Czajnika jest wzorowany na podobnym obrazku znajdującym się na stronie EarthSky (mam nadzieję, że nie stanowi to naruszenie żadnej własności intelektualnej - ostatecznie na ile możliwych sposobów można przedstawić jakieś informacje).

Galaktykę Andromedy zaznaczyłem posiłkując się obrazkami konstelacji Andromedy pochodzącymi z Wikipedii (rozpowszechnianymi na licencjach GNU lub Creative Commons).